Balada

Balada je prvobitno označavala narodnu pesmu koja je izvođena uz ples i muziku.

Osnovne osobine balade su iznenadan i neočekivan početak, jednostavan jezik. Priča u njoj je razvijena kroz dijalog i radnju, najčešće je sa tragičnom temom, ali postoje i one sa komičnom, u njima često postoji i refren.

Njena emocionalna boja je uglavnom lirska, mada balada često objedinjuje epsko, lirsko i dramsko načelo. Balada se uglavnom vodi za nekom životnom epizodom ili nekim događajem koji je značajan uopšteno. Događaji u baladi su ubrzani, dešavaju se jedan za drugim i vode ka tragičnom završetku. Događaji su intenzivno prikazani i neočekivano nam na površinu iznose strasti i osobine junaka, njihove sukobe i delovanja. Iz svega ovog proizilazi uzbudljiva i tajanstvena radnja.

Narator u baladi nije primetan, izostaju komentari. Opisi i detalji zbivanja svedeni su na minimum, dok u narodnim baladama uvek možemo pronaći stalne epitete i česta gradacijska ponavljanja. Motivacija i psihologija likova nije detaljna i duboko razvijena, jer je radnja veoma brza i dinamična.

U najvećem broju balada možemo pronaći internacionalne motive poput nesrećne ljubavi, roditeljskog uticaja na zaljubljene i uskraćivanje prava na ličnu sreću, nasilna udaja, zla maćeha, rodoskrvni greh, zla svekrva i druge.

Razlikujemo dve vrste balade:

1. Narodna (usmena) balada
2. Umetnička balada

Narodna (usmena) balada

Narodne balade su pesme koje pripadaju rodu lirsko-epskih narodnih pesama, a specifične su po svojoj strukturi i preplitanju lirskih, epskih i dramskih elemenata. Epski elementi u baladama ogledaju se u narativnosti i težnji balade da se na poetski način predstavi određeni događaj, ali za razliku od epskih pesama, događaj koji nije značajan po svojim istorijskim ili herojskim razmerama, već po jačini i dubini emocija koje izaziva. Za razliku od epskih pesama, balade ne podležu retardaciji tj. postupku usporavanja radnje, već uz dinamičke motive ubrzano pomeraju radnju ka neobičnoj i tragičnoj suštini koju opevaju.

Emotivnost i sugestivnost su lirski elementi prisutni u baladama, dok se dramski naboj primećuje u tragičnom obrtu koji je karakterističan za ovu vrstu pesama. Balade obiluju dijalozima i sukobima, što ih znatno približava dramskim književnim oblicima, ali budući da su sva stilska sredstva upotrebljena u cilju afektiranja čitaoca i izazivanja određenih emocija, balade ostaju bliže lirskim narodnim pesmama.

Narodna balada se pojavljuje još u 4. i 5. veku, a najpoznatija je „Pesma o Hilderbrandu“ nastala oko 800. godine. Ove balade su se usmeno prenosile, oslanjale su se na sage gde se u osnovi radnje nalazi težnja ka očuvanju časti glavnog junaka.

Kompoziciono sastavljena je od malog broja scena i likova, fabula nije iznesena hronološki i naglašavaju se najdinamičniji segmenti dramatičnog dijaloga. Poznata je engleska balada „Juda“ koja potiče iz XIII veka i govori o izdaji Hrista. Smatra se da su Engleska i Škotska kolevke balade i čuvaju njene izvorne oblike. Značajna je epski stilizovana balada o odmetnicima „Robin Hud“, kao i mnoge istorijske balade. Balade su vezane u strofe sa refrenima i pevane su uz muzičku pratnju.

U slovenskim književnostima, kod zapadnih Slovena su pretežno lirske (slovenska antiteza), dok su kod južnih je jednaka lirska i narativna komponenta, a rima izostaje. Proučavanjem folklora došlo se do zaključaka da su balade uglavnom prenosile žene i one su govorene iz ženske perspektive. Zbog toga one i pevaju o ljubavi, o sudbini žene pa su obojene emocijom. Najstarije balade zabeležio je Petar Hektorović u svom delu „Ribanje i ribarsko prigovaranje“, pisane su dugim stihom, bugarštice. Najpoznatija je „Marko Kraljević i brat mu Andrijaš“, sa biblijskim motivom bratoubistva. Jedan od najstarijih jeste „Erlangenski rukopis“.

Srpske balade su veoma značajne za književnost. Poznate širom Evrope zahvaljujući „Hasanaginici“ koja je prevođena i objavljivana na mnogim drugim jezicima. Srpske balade ispevane su u osmercu ili desetercu. Neke od njih jesu sačuvale gradaciju i trostruku sižejnu strukturu sa emocionalnom tenzijom. Sadržina ovih balada je vezana za istorijske uspomene i davna verovanja. U njima pronalazimo i elemente epske fantastike, tragove paganskog osećanja jedinstva sveta i čoveka, i sve se to javlja kao sudbinska neminovnost ili kob.

Najpoznatije balade u srpskoj narodnoj književnosti su „Hasanaginica„, „Predrag i Nenad“, „Smrt Omera i Merime“. Po svom tonu i po osećanjima koja izazivaju kod čitalaca, balade su izuzetno tužne i melanholične.

Narator je neprimetan, bilo da pripoveda o pojedinačnoj ili o opštoj nesreći. Tajanstvenost i nedorečenost razlikuju balade od romanse koja, takođe, pripada lirsko-epskim narodnim pesama. U romansama osećanja variraju od ushićenosti do čežnje i tuge, odnosno, od prikrivene sete do blage radosti. Romanse pretežno tematizuju ljubavni sadržaj.

Za razliku od romanse, balade sa sobom nose i određeno breme tragičnih sudbina. Najčešći motivi prisutni u baladama su motivi iz porodičnog života, kao što možemo uočiti i u jednoj od poznatijih srpskih narodnih balada, u pesmi „Ženidba Milića barjaktara“.

Prema sižejno-tematskim merilima razlikujemo:

• mitološke balade – stara verovanja, kult, magija
• legendarne balade – suprostavljanje mitološkom pogledu na svet, insistiranje na hrišćanskom pokajanju
• istorijske balade – u njima se govori o individualnom i porodičnom sukobu uslovljenih istorijskim okolnostima
• porodične i ljubavne balade – odnos među bližnjima, ljubavi
• junačke balade

Umetnička balada

Umetnička balada je, za razliku od narodne, različita u romanskim i germanskim zemljama. U romanskim ima čvrstu formu i refren. Umetničke balade delimo na:

• veliku umetničku baladu – sadrži pet (5) stihova raspoređenih u tri decime sa rimom i jednom kvintom, refren se nalazi na kraju svake decime
• malu umetničku baladu – pisana u osmercu i sadrži tri (3) oktave i kvintu na kraju. U Španskoj književnosti baladi bi odgovarala romansa

U Nemačkoj i Engleskoj su nastajele pod uticajem narodnih balada. Najpoznatiji pisci balada su Đovani Bokačo, Dante Aligijeri, Frančesko Petrarka, Johan Volfgang fon Gete sa svojim delima“Ribar“, „Mrtvački ples“ i Pevač“, Fridrih Šiler, Hajnrih Hajne, dok su u Engleskoj poznate Koltridžova „Pesma o starom mornaru“ i  balada Džona Kitsa „La Belle Dame Sans Merci“. Istovremeno se umetnička balada pojavila i u slovenskoj književnosti, Aleksandar Sergejevič Puškin, Laza Kostić, Jovan Jovanović Zmaj, Franc Prešern.

U 20. veku pojavljuju se nove podvrste balada, kao obnova pisane. To su:

• socijalna balada
• humoristička balada
• angažovana pripovedna pesma

Balada je značajna i za razvoj muzike, prisutna je u bluzu, fadu, rebetici, a posebno je nalazimo u stvaralaštvu Boba Dilana, Džoane Biz, a u srpskoj muzici kod Đorđa Balaševića.