Motiv

Pojam motiv je višeznačan, ali ovde ćemo se fokusirati na njegovo značenje u književnosti gde je definisan kao najuža tematska celina koja se ne može razlagati, ali se može posmatrati i kao podsticaj piscu da napiše književno delo ili osnovna ideja koja karakterizira to delo.

Značenja motiva

Motiv može imati:

• kompoziciono značenje
• tematsko-istorijsko značenje

Kompoziciono značenje

Motiv je najuža tematska jedinica koja se više ne može razlagati, opisuje jednu situaciju, jedan lik, jedan predmet, a deli se na statičke i dinamičke. Takva podela došla je od ruskih formalista, tačnije od Borisa Viktoroviča Tomaševskog, literarnog kritičara i književnog teoretičara.

Statički motivi – opisuju stanja

Njihova je funkcija da opisuju likove, stanja i osećanja, predmete i ambijent u prostoru i vremenu. U pripovedanju, ovi motivi upoznaju čitaoca sa početnom situacijom (u tom slučaju radi se o uvodnom motivu), usporavaju ili zaustavljaju tok događanja – zato se i nazivaju statički (slabo su pokretni ili su nepokretni).

Dinamički motivi – opisuju događaje

Pokreću događanja i grade fabulu, uspostavljaju kontinuittet u razvoju radnje u dramskim delima, epskim ili pripovednim pesmama, spevovima. Ostvaruju se uvođenjem nekog novog lika ili promenom situacije.
Mogu biti glavni (povezani sa glavnom radnjom) ili sporedni (povezani sa sporednom radnjom) s obzirom na funkciju, takvo deljenje proisteklo je od ruskog literarnog kritičara i književnog teoretičara Borisa Viktoroviča Tomaševskog.

Primer: U delu „Hasanaginica“ javlja se motiv nesporazuma između age Hasanage i Hasanaginice, koji je prenesen u poruci age Hasanage kako Hasanaginica mora napustiti njegovu kulu. Time se pokreće dramska radnja (promena situacije).

Tematsko-istorijsko značenje

Motiv prevazilazi “određeni istorijski okvir“ i u sebi nosi ideje, misli i osećanja. U tom smislu, može se podeliti na tri skupine:

1. Lutajući, opšti ili večiti motivi
2. Motivi koji izražavaju osećanja i ideje
3. Podsticajni motivi

Lutajući, opšti ili večiti motivi

Javljaju se u delima različitih vremenskih perioda i naroda, od starih vremena pa sve do danas, aktuelni su u svim vremenima i bliski mnogim ljudima. Najčešći takvi motivi su ljubav, pravda, sloboda, smrt, generacijski sukobi, porodični odnosi i slično.

Neki od najpoznatijih večitih motiva su Edipov motiv (nedozvoljeni odnosi između roditelja i dece), Mojsijevski motiv (motiv izbavitelja), Orfejevski motiv ili motiv Lenore (motiv umrle drage), Antejevski motiv (motiv mitskog diva izražava vezanost čoveka za jedno mesto).

Motivi koji izražavaju osećanja i ideje

Često se ponavljaju u različitim delima istog pisca. Najčešći takvi motivi su nemir, samoća, teskoba, noć, sanjarenje, mesečina, pogled…

Primer iz pesme Jovana Dučića „Jablanovi„, prva strofa:

„Zašto noćas tako šume jablanovi,
tako strašno, čudno? Zašto tako šume?
Žuti mesec sporo zalazi za hume,
daleke i crne, ko slutnje; i snovi (…)“

Pesnik je kao glavni motiv postavio jablanove koji kada se povežu s ostalim motivima (mesec i šum u noći) stvara pesničku sliku koji u pesniku stvaraju nemir i tamne slutnje.

Podsticajni motiv

Odgovara na pitanje što je pisca podstaklo i inspirisalo da napiše poetsko ili prozno delo (pesmu, roman, dramu i slično). Pisac može biti motivisan nekim prizorom, osećajem, događajem i slično.

Monomotiv

Za neke je pisce karakteristično da se u svojim delima konstantno vraćaju istim motivima koji se onda nazivaju monomotivima. Tako su, na primer, jedan od čestih ponavljajućih motiva u romanima ruskog pisca Fjodora Mihajloviča Dostojevskog, snovi. U gotovo svim njegovim romanima san se pojavljuje kao bitan motiv kod njegovih junaka koji im pomaže da razotkriju istinu ili da otkrije karakter nekog lica. U romanu „Zločin i kazna“ glavni lik Rodion Raskoljnikov, sanja čak četiri puta i svaki od tih snova omogućuje čitaocu da shvati duboki smisao dela.

U novelama i pričama Borisava Stankovića kao monomotiv često se pojavljuje žal za mladošću i nerealizovanu ljubav, a to se posebno ističe u njegovoj najpopularnijoj drami „Koštana„.

Lajtmotiv

Onaj motiv koji se stalno javlja u jednom ili više dela istog pisca, zove se lajtmotiv (nem. Leitmotiv = vodeći motiv).
Rečenica „Treba otići u Moskvu.“ u drami „Tri sestre“ Antuna Pavlovića Čehova, primer je lajtmotiva. Ta se misao provlači kroz ceo roman i glavna je misaona okupacija sestara.

U romanu Ive Andrića „Na Drini ćuprija“ motiv koji se stalno ponavlja je most. Mnoge legende i važna događanja u tom su delu vezana upravo za most koji stoji kamen u postojan nasuprot prolaznosti ljudskog života.