Pun naziv Vukovog „Srpskog Rječnika“ nosi naziv „Srpski Rječnik itolkovan njemačkijem i latinskijem riječima“. Srpski Rječnik objavljen je 1818. godine u Beču i sadrži 26.270 reči prikupljenih u govoru srpskog naroda.
Vukov Rječnik se može nazvati enciklopedijom srpskog naroda. Veoma je značajno delo srpske kulture. Vuk je unoseći reči u svoj rečnik beležio i značenja reči i čitave kratke priče o srpskim običajima, srpskom narodu, životu, narodnim verovanjima.
Pored toga unosio je i opise naših krajeva, društvenim odnosima, političkim i nacionalnim prilikama. Činjenice o flori i fauni, školama i prosveti, oruđu i oružju… Kao što je i tipično za Vukov rad u ovo delo su unošene narodne umotvorine, poslovice, zagonetke, pripovetke, predanja, stihove iz lirskih i epskih pesama.
Pored samih reči i njihovih objašnjenja veoma je značajna je i Gramatika koja je objavljena uz Rječnik. Gramatiku je na nemački preveo J. Grim, a Vuk je u Gramatiku uneo jezička pravila „onih srbalja koji žive po selima daleko od gradova“.
Reči koje su ušle u Rječnik Vuk je i akcentovao i tako sačuvao izvorni govor našeg srpskog naroda. Jernej Kopitar, koji je bio saradnik na ovom izdanju Vukovog Rječnika, sve reči je preveo na nemački i latinski, i ti prevodi se nalaze u istom rečniku.
1818. Vuk staje na radikalan put sa kog više neće skretati. Tada je obeležio svoj definitivni stav po pitanju književnog jezika i ortografije. Čist narodni jezik pastira koji su ga sačuvali u svoj svojoj lepoti i pravopis i ortografija koja mu odgovara, „da svaki zasebni zvuk našeg jezika ima i svoj zasebni znak“– to su bile Vukove osnove reforme.
Celo tadašnje društvo osudilo je Vukov Rječnik, što zbog ortografijr, što zbog sramotnih reči koje vuk nije izostavio. Za Vuka je tada bilo jako bitno što su na njegovu stranu stali Jernej Kopitar i nemački naučnik Jakov Grim. Na drugoj strani, inostranstvo i slovenski narodi odlikuju Vuka počastima za „Rječnik“ i ostali rad. Vuku su u njegovom radu na rečnicima dosta pomogle narodne pesme i umotvorine koje su pokazivale svo neobično bogastvo, gipkost i sjaj našeg narodnog jezika.
U to vreme se u Srbiji koristio staroslovenski jezik kombinovan sa ruskim jezikom koji je ujedno bio zvanični jezik srpske crkve i škola. Učilo se iz knjiga koje su pisane na starom jeziku i u koje su unošeni elementi ruskog i srpskog narodnog jezika. Tako i nastaje slavenosepski jezik koji je bio dosta neuređen i haotičan.
U Predgovoru Rječnika iz 1818. godine Vuk kreće u borbu za srpski jezik. U njemu Vuk kritikuje pisce koji su pisali starim jezikom, među kojima je bio i Milovan Vidaković. Vuka je najviše pogađalo to što su pisci pravi srpski jezik, kojim narod govori, nazivali govedarskim, pokvarenim jezikom.
Vuk je pak smatrao da treba da postoje pravila koja će morati poštovati svako ko piše. Borba Vukova je trajala dosta dugo i u prilog mu nije išlo ni to što je protiv njega bio i osnivač Matice srpske Jovan Hadzić, kao ni crkva na čelu sa mitropolitom Stevanom Stratimirovićem koji je smatrao da Vuk svojim radom hoće da pokatoliči Srbe.
Uz Rječnik je štampana i Gramatika koja je prvobitno bila mala i nepotpuna, ali su u njoj pribeležene glavne kategorije oblika i dosta pravopisnih pravila.
Vuk je u Rječnik unosio reči iz naroda, prvenstveno iz njegovog kraja i ni jednu reč koju nije čuo iz narodnih usta nije uvrstio u „Rječnik“.
Ovaj rečnik je napisan dosta uprošćenijom azbukom od prethodne i novim pravopisom. Od četiri akcenta Vuk je u „Rječnik“u upotrebio tri, kratke akcente je obeležio jednim znakom. Ali kasnije Vuk ispravlja ovu nepravilnost u drugom izdanju Rječnika iz 1852. godine.
U ovoj svojoj ortografskoj reformi Vuk nije izgovarao slovo H pa ga nije ni pisao, dakle pisao je „sna“, „oću“, „ljeb“ i slično. Kasnije putovajući našom zemljom uvideo je da se ne izgovara svuda tako i da se H ponegde dobro sačuvalo i dobro čuje, tako ga je i uneo u svoju reformu.
Takođe je Lukijan Mušicki uticao na ovu Vukovu odluku, da ubaci slovo H, većinom za reči koje su bile stranog porekla. Kasnije Vuk uvodi i TJ i DJ „tjerati“, „djevojka“, a na mestima gde nije pisao ništa stavljao je Ć i Đ (kada je J nastalo od „jata“).
Znamo da je Vukovo načelo bilo „piši kao što govoriš i čitaj kao što je napisano“ koju je preuzeo od Adelunga i Vuk je težio tome da svaki glas ima određeni ortografski znak. Iz stare azbuke Vuk je preuzeo 24 slova i dodao je 6 novih LJ, NJ, Ć, Đ, DZ, J. Iz stare azbuke samim tim je bilo izbačeno 19 znakova jer Vuk nije nalazio da se oni upotrebljavaju u govoru, te da nisu ni potrebni srpskom jeziku. Najviše polemike i neodobravanja izazvalo je slovo J jer ga je Vuk preuzeo iz latinice.
Nakon obračuna sa protivnicima koje je izneo u Predgovoru Vuk prelazi na rečnik. Jernej Kopitar Vuku je slao književna dela naših starih leksikografa Mikalju, Dela Belu i Stulića čijim delima se Vuk služio u radu.
Vuk je Rječnik sastavio za dobrobit srpskog naroda i bio je svestan da neće uspeti da prikupi sve reči koje se u narodu koriste. Reči je zapisivao onako kako je to narod izgovarao, u Rječniku su navedene azbučnim redosledom i sve su akcentovane. U ovom prvom izdanju Rječnika Vuk iznosi tri narečja našeg jezika: Hercegovačko, Resavsko i Sremačko i tada je mislio da se sva tri mogu podjednako upotrebljavati u književnosti. Kasnije je uvideo da ima još naših drugih narečja i da se u svima njima glasovi ne izgovaraju jednako.
Ono što je veoma značajno za Vukov Rječnik jeste činjenica da Vuk u njemu nije samo zapisaivao reči i njihova značenja već je pored svake reči zapisivao i poneku anegdotu, pripovetku, običaj koji se vezuje za tu reč, legendu, narodno verovanje ili neku drugu narodnu umotvorinu.
U Rečniku ćemo pronaći i činjenice o pravnim prilikama, državnim i vojnim stanjima u tadašnjoj državi. Vuk je tada u Rječnik uneo reči poput: spahija, kapetan, kmet, vojvoda, globa, hajduk, čitluk i druge. Vuk je ovaj rečnik stvarao sa namerom da ostane značajan srpski spomenik. Srpskom narodu je ostavio izuzetno leksičko nasleđa kao i običaje, način života tadašnjeg srpskog naroda.
Prethodno je bilo napomenuto da Vuk i nije bio baš zadovoljan ovim izdanjem „Rječnika“ zbog čega 1852. godine u Beogradu, uz pomoć Đure Daničića objavljuje „Srpski rječnik“ koji sadrži duplo više reči nego prvo izdanje sa 47 427 reči. U prvom izdanju Vuk je reči najviše prikupljao po Vojvodini, Srbiji i Sremu dok je u drugom proputovao i Hrvatsku, Dalmaciju, Dubrovnik, Boku i Crnu Goru.
U Predgovoru ovog izdanja Vuk govori da je prošlo 33 godine od prethodnog izdanja. Reči koje dodaje u ovom izdanju sakupljao je po reznim krajevima naroda našeg. Kaže da je još mogao otići u Bosnu i Hercegovinu i na Kosovo i Metohiju našao bi još mnogo reči, ali pored velike želje prilike mu nisu dozvoljavale.
U ovom izdanju uneo je reči koje je i pre znao, ali mu nisu pale na pamet, takođe kaže da ima i onih za koje je prvi put čuo. Kao i za prvo izdanje i sada Vuk misli da nije u stanju prikupiti sva značenja i sve reči našeg naroda i dodaje da misli da se sve reči našega naroda ne mogu nikada ni prikupiti. Tako i dok piše ovaj Predgovor Vuku na pamet padaju rči koje nisu ni ušle u ovo drugo izdanje jer je već bio odnet na štampu i govori da će ih dodati na kraju ovog predgovora.
U Rječnik je Vuk uneo i reči koje pored sebe nemaju svoje značenje jer ih Vuk nije zapisao misleći da će ga zapamtiti, ali ih je ipak zaboravio i posle se nije mogao setiti. Ipak ih je odštampao sa namerom da će biti lakše pronaći njihovo značenje kasnije nego samu reč ponovo.
U Predgovoru navodi imena nekoliko ljudi koji su mu pomagali i davali reči i njihova značenja. Takođe navodi i različita pravila izgovora i glagolske oblike. Kaže da kada bi Srbi u pisanju knjiga prihvatili bilo koje od ovih narečja koje on navodi onda ne bi bilo potrebno pisati rečnik sa svakim narečjem za sebe, već samo one po kojima se knjige pišu. Vuk se zatim zahvaljuje Đuri Daničiću koji je sve reči preveo na nemački i latinski.
Takođe, Daničić je bio angažovan oko prepravljanja i nadgledanja u štampi. Govori da ukoliko se u rečniku nađe neka greška oko prevoda to će se lako oprostiti. Te greške bi mogle biti oko reči koje znače trave, drveće, životinje, jer kod nas nema ljudi koji se bave samo tim oblastima nauke kako bi pomogli. Predgovor Vuk piše na Božić 1851. godine.
Na kraju rečnika piše šta je to sledeće što će izaći u štampu. To su „Narodijeh pripovetke“. Nada se da će posle njih izaći „Život naroda našeg“ (običaji) i da će tu dati neke reči i običaje kojih nema u ovom rečniku.
Završio ga je u Beču o Sretenju 1852. godine. Na kraju rečnika nalaze se imena Prenumeranata.
Kao godina Vukove pobede uzima se 1847. godina koja je u znaku četiri knjige koje su tada pisane narodnim jezikom: Vukov prevod „Novog zaveta“ sa crkvenoslovenskog na srpski jezik, „Rat za srpski jezik i pravopis“ Đure Daničića, „Pesme“ Branka Radičevića i „Gorski Vjenac“ Petra Petrovića Njegoša.
Osnovna načela Vukove reforme mogu se navesti u nekoliko tačaka:
- izjednačavanje narodnog i književnog jezika
- prekid sa starijim oblicima srpske književnosti i pismenosti
- nov standardni jezik i znakovi
- novoštokavski kao osnova standardnog srpskog jezika
Beleška o autoru
Vuk Stefanović Karadžić rođen je 7. 11. 1787. godine u velikoj porodici u Tršiću, a umro u Beču 7. 2. 1864. godine.
Njegova braća i sestre mahom su umirali u tom periodu i njegova majka odluči da mu da ime Vuk, jer kako se tada verovalo to ime će ga zaštititi od duhova i veštica. Ovakva sudbina pratiće Vuka kroz ceo njegov život.
Kao i njegova braće i sestre i Vuk je bio bolešljiv. Te tegobe su se prenele i na njegovu decu. Oženivši Anu Mariju Kraus dobio je dvanaestoro dece, od kojih su samo preživeli Mina i Dimitrije Karadzić.
Zbog bolesti imao je problema sa nogom i često je zbog zdravstvenih problema izostajao iz škole. U tom periodu hteo je da upiše našu Gimnaziju u Karlovcima, ali mu nisu dozvolili jer je već bio prešao godine, imao je 19 godine, bio je prestar za ovu školu. Nasuprot tome, sve prepreke koje je prevazilazio u životu nisu ga sprečile i obeshrabrile u želi za obrazovanjem i znanjem, zbog čega odlazi u Beograd.
U Beogradu upoznaje Dositeja Obradovića, koji na početku odbija da bude njegov mentor, ali Vuk ipak uspeva da upiše Obradovićevu Veliku školu koju kasnije zbog zdravstvenih problema ipak mora da napusti. Lečio se u Mehadiji, Novom Sadu, Pešti, gde se upoznao sa Dimitrijem Davidovićem, Frušićem, Savom Mrkaljem i Lukom Milovanovim koji će kasnije biti značajni za njegov rad.
Ne sasvim dobrog zdravlja nastavio je da se bavi pisarskim, činovničkim i učiteljskim poslom. Stalno je bio okružen ljudima i to mu je omogućavalo kontakt sa narodom i narodnim jezikom. Ambiciozni Vuk tako odlazi i u Beč, gde upoznaje suprugu Anu i Jerneja Kopitara koji će postati Vukov najbolji prijatelj, mentor, saradnik na izdanju Vukovog Rječnika iz 1818. godine.
Kopitar je podsticao Vuka na velike podvige i ostvarenja, prepoznao je u njemu talenat i želju. Tako ga podstiče i na prikupljanje narodnih pesama, a Vuk širi svoje interesovanje radom na Gramatici i Pravopisu srpskog jezika.
Ceo Vukov život od 1814. do 1864. godine mogao bi se podeliti u tri razdoblja.
1814-1823.
Vuk postaje književnik, gramatičar i reformator i sav se posvećuje književnim i reformatorskim poslovima.
1823-1845.
Vuk razvija svoj rad i prenosi ga na ceo narod, ali uz stalne muke da sam sebi osigura udoban život kako bi mogao da se posveti reformatorskim i književnim poslovima.
1845-1864.
Ovo je vreme najživljeg sistematskog Vukovog rada. Tada uspeva da osigura svoj materijalni život i posvećuje se izdavanju svojih ranijih dela. Do kraja završava svoju reformu, pridobija pristalice i odlične saradnike u pred kraj epohe vidi svoju potpunu pobedu.
Vuk 1814. objavljuje zbirku narodnih pesama „Malu prostonarodnu slaveno-serbsku pesnaricu“, zatim prvu gramatiku srpskog jezika na narodnom govoru „Pismenicu serbskoga jezika po govoru prostoga naroda napisanu“, zatim 1815. drugu „Pesnaricu“.
„Narodnu serbsku pesnaricu“ objavljuje 1818. i dopunjuje izdanje „Pismenice“ te tu gramatiku objavljuje u okviru „Srpskog rječnika“ iz 1818.godine, da bi 1852. godine dopunio i ovo izdanje Rječnika pod istim nazivom.
Ostala dela: „Narodne pesme“ tri velike knjige 1823. godine, „Zbirku poslovica“ 1836. godine, prevod „Novog zaveta“ 1847. godine, „Kovčežić“ 1849. godine, „Poslovice II“ 1849. godine, „Pripovetke“ 1853. godine, „Primeri srpskoslovenskog jezika“ 1857. godine, „Provitelstvujušči sovet serbski“ 1860. godine i mnoga druga.
Telo Vuka preneto je iz Beča 1897. godine i danas počiva u Sabornoj crkvi u Beogradu pored Dositeja Obradovića.
Autor: J.I.
Ostavite odgovor