Notturno

Pesnik, pripovedač, kritičar i esejist Antun Gustav Matoš najznačajniji je književnik, prvenstveno hrvatske moderne književnosti. Njegovo delo „Moć savjesti“ objavljeno 1892. godine, zajedno uz Leskovarovo delo „Misao na vječnost“ označilo je početak modernstičkih strujanja u hrvatskoj književnosti. Čitavo njegovo delo usmereno je na potragu za novim shvatanjem umetnosti.

Poeziju je najkasnije od svih književnih žanrova počeo pisati, tek oko 1906. godine, kada je već bio zreo pisac. Veliki uzor njegovom poetskom radu bio je Šarl Bodler, od koga je preuzeo sinesteziju (sklad svih čula – boje (vid), zvuci, mirisi, formalne elemente (Matoš je u sonetu video savršenost muzikalnosti stiha i mogućnost povezivanja osećaja u prefinjenom ritmu). U njegovim delima smenjuju se pevačke i govorne intonacije, što je u hrvatskoj poeziji, na prelazu veka, bila velika novost.

Teme Matoša se protežu od domoljubivih, rodoljubivih (Pesme 1909. godine, Mora), pejzažnih, opisnih pesama (Jesenje veče), misaonih (Srodnost, Maćuhica), do onih misaono-ljubavnih (Djevojčici mjesto igrčke, Utjeha kose). Poetski motivi smrti, ljubavi, pejzaža, svrstavaju ga među pesnike koji sa lakoćom životnu stvarnost pretvaraju u poetsku viziju, kako bi ostvarili čistu lepotu kroz umetnost.

Matoševa poezija često je izraz sukoba koji leže negde između intimnih i društvenih polazišta. Zbog toga u njegovoj poeziji imamo dosta patriotskih i satiričnih motiva. Od Bodlera je preuzeo simbol „cveta“ kao nečeg neizrecivog i tajnovito lepog, čemu svaki čovek teži. Ponekada takve težnje dovode do razočarenja koja se osećaju u njegovim pesmama – razočarenja što takva lepota nikada neće biti dosegnuta.

Notturno – analiza pesme

„Nokturno“ ili „Noturno“ umetničko je delo koje za središnji motiv uzima noć, noćne prizore i raspoloženja. U hrvatskom pesništvu motiv noći je raširen lajt motiv, pa tako je i u srpskoj književnosti. U 20. veku ovom motivu su posvećene mnoge pesme od kojih su najpoznatija tri „Noturna“ – Matošev, Ujevićev i Krležin.

Posmatrajući Matošev sonet „Noturno“ naporedo sa Ujevićevim i Krležinim doživljajem ovog motiva, primećujemo da je za Matoša noć idilično mesto na kojem neizrečeni lirski subjekat doživljava smiraj dana i blaženstvo. Kao i većinu svoje poezije i ovu pesmu gradi na akustično-vizuelno-mirisnim(olfaktivnim) motivima, a posebno se ističe njihova gradacija.

Prvi katren donosi mnoštvo motiva koje promatramo svim čulima. Vizuelni motiv sela, ćuka, natopira, cveća, stapaju se sa akustično-olfaktivnim motivima laveža, mirisa cveća i tajnog pira. Pejzaž i u ovoj pesmi postaje živ i pokazuje svoja raspoloženja, stanje duše i čovekov doživljaj sveta.

Gradacija zvukova ostavrena je pomoću motiva laveža i pesme s pira koji se u drugoj strofi pretvaraju u tek jedva čujno cvrčanje cvrčka. Sve se to stišava u prirodi, a čovekove „teške oči sklapaju na san“. Smiraj prirode i njena tišina donosi mir i ravnotežu u duši. „Teške oči“ koje se sklapaju na san, metafora su za čovekovo opiranje i životne borbe koje mu ne dopuštaju da pronađe svoju nirvanu. Čovek se trudi ostati budan i držati sve pod kontrolom, ali duša mu traži utehu u snu.

Prva tercina narušava takvu sliku mira i tišine motivom „bata“ – sata koji s mrkog tornja otkucava sate. Simbolički gledano, motiv sata govori o prolaznosti života, na koju naz vizelno curenje vremena podseća. Ipak, ni ovakvo narušavanje akustične konstante tišine ne unosi nemir u doživljaj pesme, naprotiv, „blaga svjetlost sipi sa visina“. Zvuk se pretvara u tiđinu, tišina ponovo u zvuk, a zvuk u svetlost. Sinestezija zvukova, mirisa i svetla, sinestezija je čovekovog uma, tela i duše.

Poslednja strofa sadrži snažan kontrast: samoća i muk tišine skrivaju zvuk železnice koju guta daljina. „Železnica“ kao simbol prolaznosti i odlaska noći života, sadrži dvostruko značenje. Njena zvučna pojava unosi nemir u tišinu noći, ali podseća nas i na prolaznost vremena i ljudskog života koji je svake sekunde dalji od sadašnjeg trenutka. Umesto pesimističnog nagoveštaja kraja života, motiv voza i železnice ostavlja snažan utisak o boljem sutra, novom danu i novoj prilici koja nas čeka u daljini.

Matoš je melodičnost pesme postigao rimom (katreni abab abab, tercine aab ccb) i figurama dikcije – aliteracije, onomatopeje (u selu lavež; krasan ćuk; s mrkog tornja bat broji pospan sat). Ritmičnosti i zvučnosti doprinose opkoračenja („Ljubav cvijeća – miris jak i strasan/Slavni tajni pir“), i upravo ovakva opkoračenja su čest postupak kod pesnika.

Beleške o autoru

Antun Gustav Matoš rođen je u Tovarniku u Srijemu 13. juna 1873. godine, na petak. Porodica mu je bila iz Hercegovine, a doselila se preko Sinja u Tovarnik još u 18. veku. Matošev deda i otac bili su učitelji, pa se s porodicom preselio u Zagreb, nakon što mu je otac tamo dobio učiteljsko premeštaj. Antun je tako odrastao u Zagrebu, u sadašnjem samom centru grada.

Pohađao je gornjogradsku gimnaziju, ali nije bio baš dobar učenik. Dva puta je polazio u sedmi razred jer nije mogao da položi fiziku i hrvatski jezik. Nakon gimnazije, upisao je studije veterine u Beču, ali je i tamo izgubio stipendiju, jer nije mogao da prođe kolokvijum. 1892. godine napisao je svoje značajno delo “Moć savjesti”, koje se smatra početkom moderne u hrvatskoj književnosti. 1893. Matoš je otišao u vojsku i već sledeće godine dezertirao. Pobegao je u Srbiju, i nakon Šapca, nastanio se u Beogradu. Neko vreme živeo je u Tovarniku, pa u Senti i Bačkoj gde je imao porodicu.

U Beogradu je Matoš radio razne poslove – bio je čelista, novinar… Zalazio je na mesta gde su se okupljali književnici i boemi. Upoznao je neke književne i umetničke ličnosti, te nastavio da preživljava dajući instrukcije, svirajući i pišući članke. Počeo je da piše za novine “Pobratim”, a onda i za list “Nada” koji je izlazio u Sarajevu. Najviše je pisao književne i pozorišne kritike, ali i kratke priče. Kritike su mu bile beskompromisne i nije oklevao da kaže brutalnu istinu o bilo kome, koliko god uticajan bio i kojoj god političkoj strani pripadao.

1898. godine Matoš je otišao u Beč, pa u Minhen i Ženevu, sve dok se sledeće godine nije nastanio u Parizu. Tamo je napisao neka svoja najznačajnija prozna dela. Dobio je posao i od 1900. godine počeo da radi kao novinar, napokon sa stalnim zaposlenjem i dobrom platom.

1904. godine vratio se u Beograd, a iako još nije smeo da se vrati u Hrvatsku zbog dezerterstva, povremeno ju je tajno posećivao. Tek je 1908. godine dobio pomilovanje i vratio se u Zagreb. 1911. putuje u Italiju, gde je napisao svoje poznato delo “Rimski feljtoni”.

Zbog svoje naravi, uspeo je da se posvađa sa svim književnim i političkim kružocima u Hrvatskoj i Srbiji. Svoje frustracije i mišljenja pisao je u feljtonima, polemikama, humoreskama i epigramima, te satiričnim prikazima zagrebačke i hrvatske stvarnosti. Matoš je ostao poznat po svojim pričama, pripovetkama, pesmama, književnim i političkim kritikama i putopisima.

Zbirke pripovedaka su mu “Iverje”, “Novo Iverje” i “Umorne priče”, a najpoznatiji putopis, lirski putopis “Oko lobora”. Pesama je napisao tek osamdesetak. Njih je počeo da piše zadnje u svom stvaralačkom životu. Neke od najpoznatijih su “Utjeha kose”, “Devojčici mesto igračke”, “Samotna ljubav”, “1909.”, “Stara pesma”, “Notturno”, “Jesenje veče”, “Iseljenik” i druge.

Matoš je umro od karcinoma grla u Zagrebu 1914. godine.