Formalizam

Formalizam se još naziva i ruski formalizam, predstavlja književni metod, pravac u teoriji književnosti koji nastaje sredinom druge decenije 20. veka i traje oko petnaest godina. Kao institucija formalizam se vezuje za Rusiju, petrogradsko “Društvo za proučavanje pesničkog jezika”, kao i za “Moskovski lingvistički kružok”.

Formalizam predstavlja filozofski pravac koji najviše polaže pažnju samo na formu, a zanemaruje sadržinu i suštinu stvari. U umetnosti takođe, pažnja se usmerava na spoljašnju stranu, na formu, na pretpostavljanje oblika, forme, sadržini i suštini, a naročito u književnom i likovnom delu.

Manifestom formalizma uzima se članak V. Školovskog “Umetnost kao postupak” u kojem su jasno prenete osnovne ideje metoda. To su teze da je umetnost nezavisna pojava koju treba shvatiti isključivo kao skup postupaka, a tumačenjem ovakvih postupaka otkriva se estetska vrednost ostvarenja.

Ruski formalizam svoju pažnju usredotočuje na formu, shvaćenu kao autonomnu tvorevinu, i analize isključuju ispitivanja piščeve biografije, istorijskog konteksta, društvenih okolnosti u kom je delo nastalo.

Formaliste mnogo više zanima princip građenja književnog dela nego njegovo značenje. Kako bi što bolje opisali delo, oni ga rastavljaju na sastavne delove. Šolovski u početku o delu govori kao o sumi postupaka, da bi kasnije Ejhenbaum, Jakobson i Tijanov uveli termin dominante, kojim se tumači hijerarhija u jednom delu.

Ova disciplina se može podeliti na stilistiku, tematiku i kompoziciju. U najširem smislu se tako u formalizmu izdvajaju forma i građa, to jest, fabula, siže, zvuk i značenje. Tradicionalna književna istoriografija se bavila spoljašnjom formom dela, dok se formalisti okreću unutrašnjoj. Književnost čini umetnošću ono što ga odvaja od drugih, ono što je njemu specifično. Zbog toga se uvodi pojam literarnost  koji označava književni, estetski kvalitet koji je sadržan u formi, odnosno u specifičnim stvaralačkim postupcima.

U prozi formalizam pokreće pitanje gradnje sižea, kompozicije dela, a zatim na nov način tumači pojmove motiva i motivacije. U poeziji važno mesto zauzima pojam pesnički jezik “jezik u njegovoj estetskoj funkciji” koji je dominantan u odnosu na druge funkcije jezika.

Formalisti veruju u samostalni semantički potencijal zvuka. Ruski formalizam je naročito doprineo u ispitivanju književne istorije i imao je veliki uticaj na teoriju književnosti u 20. veku. Neposredno iz ruskog formalizma se razvio češki strukturalizam(praška škola). Kasnije se njegov uticaj vidi i u francuskom strukturalizmu, posebno u naratologiji.

Najvažniji predstavnici ruskog formalizma bili su V. Školovski, B. Ejhenbaum, R. Jakobson, B. Tomaševski, O. Brik, L. Jakubinski, J. Tinjanov, dok su mu bliski bili Baluhati, Žirmunski i mnogi drugi.