Arhaizmi

Arhaizmima nazivamo reči, oblik reči, rečenične konstrukcije koje su davno korišćene, napuštene reči. Arhaizam označava zastarelu pojavu ili ostatak iz prošlosti u bilo kojoj oblasti ljudske delatnosti, bilo da je to kultura, umetnost, književnost, nauka, religija, običaji, politika i drugo. Arhaizmima se smatraju svi ostaci kulture iz prošlosti, kao i davanje njihovih obeležja savremenim delima.

U lingvistici prvenstveno označava reč koja više nije u upotrebi, dok u užem smislu označava zastarelu reč koja deluje neobično, nezgrapno i ostavlja loš utisak. Ne treba ih mešati sa neologizmima koje označavaju istu pojavu, ali koja se odnosi na upotrebu i neuspešnu tvorbu novih reči.

Arhaizmi se mogu i danas upotrebljavati, istina retko, na primer: velmoža, akov, pendžer, aber. Arhaizme treba razlikovati od istorizama, reči koje su prestale da se upotrebljavaju zajedno sa predmetom ili pojavom koju su označavale.

Arhaizmi u književnom delu mogu imati različite funkcije, čak suprotne, udaljavanje od svakodnevnog govora, duh prošlog vremena se oživljava. Upotrebom arhaizama stvara se predstava da je pesnički jezik uzvišen, posebno kada je reč o prevodima Biblije, kao i dela antičkih književnika i filozofa. Kada koristimo arhaizme, njihovom upotrebom oživljavamo slike prošlih vremena . U komedijama arhaizmi imaju satirično i parodijsko dejstvo, kada pisac svesno upotrebljava arhaizam u neprikladnoj prilici.

Arhaizmi su veoma značajni u književnosti, zbog toga postoje rečnici arhaizama Sime C. Ćirkovića „Rečnik arhaizama“. Reč arhaizam dolazi od grčke reči archaios koja znači „drevan“.

Možemo razlikovati pet različitih vrsta arhaizama. To su izrazni arhaizmi, sadržajni ili značenjski, dakle semantički arhaizmi, tvorbeni arhaizmi, fonološki arhaizmi, ortografijski ili pravopisni arhaizmi.

Izraznim arhaizmima nazivamo one reči čiji je izraz zastareo, pa se u današnjem govoru koristi njegova srodna reč (reč različitog izraza, ali istog ili delimičnog sadržaja tj. značenja). Primer takvog arhaizma je reč „pozan“ za koji se danas koristi izraz „kasan“ ili reč „razdvoj“ za koju danas koristimo izraz „rastanak“ itd.

Sadržajni ili značenjski arhaizmi su one riječi koje s vremenom dobiju novo značenje uz već postojano, pa im se njihovo staro značenje izgubi, a ostane samo novo. Na primer, reč „luka“ nekada je značila livada, a danas znači pristanište za brodove; isto tako, reč „vrač“ označavala je lekara, a danas ta reč označava čoveka koji se bavi magijom.

Tvorbenim arhaizmima nazivamo reči na čijem se korenu tvori zastareli tvorbeni element. Takve reči imaju isti koren kao što imaju i današnje reči, ali zvuče drugačije zbog zastarele tvorbe te reči. Primer takvih reči su „kraljski“, koji se danas govori „kraljevski“, ili „pokućtvo“ za koje danas kažemo „pokućstvo“.

Fonološke arhaizme čine reči koje imaju zastareli fonemski sastav. U njemu se vidi staro fonološko stanje jezika. Takva je na primer reč „cesar“ koja je danas „car“.

Poslednji tip arhaizama su ortografijski arhaizmi, koje još nazivamo i pravopisnim. Njih čine reči u čijoj se tvorbi koristi stara ortografija tj. stara pravopisna rešenja.